Tianjin 2025: İki kutuplu bir Dünya’ya doğru/mu?

Ülkemiz medyasında neredeyse hiç yer almayan devasa bir toplantı için saatler geri sayılıyor; Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ)^[i] Zirvesi 31 Ağustos- 1 Eylül 2025 tarihleri arasında Çin Halk Cumhuriyeti’nin Tianjin kentinde düzenlenecek. Ülkemiz gündemi bile bize fazla geliyor, Çin’de yapılacak toplantıyı da bilmeyiverelim diyebilirsiniz. Belki haklısınızdır; nedir, Başkan Trump tarafından ABD’nin bir “ticaret imparatorluğu” kurma girişimlerine karşı küresel bir refleks gelişmesinin an meselesi olduğu bekleniyordu. İşte tam da bu beklentiye uygun olarak, Asya’nın kalbi ve aklı olan Çin’de güvenlik, ekonomi ve diplomasi üzerine bir masa kuruluyor. Bu masa küresel geleceğin pazarlık masası olmaya aday görünüyor. Kaldı ki Tianjin zirvesi, en geniş katılımlı Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİO) buluşması olarak kayda geçecek.

ŞİÖ adını ilk kez duymuş olabilirsiniz, bu yüzden kısacık bir tanıtımla başlayalım: ŞİÖ, on üye ülkeden oluşan Avrasya siyasi, ekonomik ve uluslararası güvenlik örgütüdür. 2001 yılında Çin Halk Cumhuriyeti, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya, Tacikistan ve Özbekistan tarafından kurulmuştur. Haziran 2017’de Hindistan ve Pakistan ile birlikte sekiz ülkeye yayılmıştır. İran’ın Temmuz 2023’te, Belarus’un ise Temmuz 2024’te katılmasıyla üye ülke sayısı 10 olmuştur. Coğrafi kapsam ve nüfus bakımından dünyanın en büyük bölgesel kuruluşu olup, dünya nüfusunun %42’sini kapsamaktadır.

2025 yılı ŞİO zirvesine 10 üye ülke yanı sıra gözlemci veya diyalog ortağı sıfatıyla 10 ülke ve uluslararası örgüt de katılıyor. Üye ülke dışındakilerin oy hakkı yok ama genişletilmiş toplantıda konuşma yapma, görüşlerini aktarma olanakları var.^[ii] En önemlisi BM Genel Sekreteri Guterres’in katılımı, ŞİO-BM ilişkisine sembolik bir prestij kazandırıyor.

Zirve tümüyle devlet başkanları düzeyinde gerçekleşiyor; Çin Devlet Başkanı Xi Jinping ev sahipliği yapıyor. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ve Hindistan Devlet Başkanı Narendra Modi yanı sıra diğer üye ülkelerin devlet başkanları da katılacak.^[iii]

Zirvenin görünürdeki gündemi benzerlerinden farksız, sıradan diplomatik atraksiyonlar gibi görünebilir; ilk göze çarpan başlıklar şunlar: Yerel para birimleriyle ticaret/ödemeler, dijital ekonomi, ŞİÖ Kalkınma Bankası/Fonu, yeşil enerji, terörle mücadele ve uyuşturucuya karşı ortak operasyonlar, Afganistan’ın “istikrara kavuşturulması” … Bu resme baktığınızda iki günlük zirvenin havanda su dövme, fiyakalı başkanlar fotoğrafı çekilmesi, temenni mahiyetinde bir sonuç bildirgesinden öte gitmeyeceği söylenebilir; ama öyle değil, hiç değil!

Hindistan Başkanı Modi 7 yıl aradan sonra ilk kez Çin’e gidiyor. Aralarında sınır çatışmaları yaşayan, ikisi de nükleer güce sahip bu iki ülke başkanının bir araya gelmesi önemli. Dahası Batı ve ABD ile flört ettiğini saklamayan Modi’nin, Çin ve Rusya ile enerji, tedarik zincirleri, ortak para kullanımı konusunda işbirliğine yönelmesi ABD için kaygı verici olabilir.

İran, 2023’te tam üyeliğe kabul edildi. Batı’nın ekonomik yaptırımlarına karşı “alternatif platform” ihtiyacı İran’ın ŞİÖ’ye ilgisini artırıyor. Dolayısıyla zirvede İran’ın masadaki konumu “yaptırımlardan çıkış arayan aktör” olarak görüntülenecektir. ŞİÖ, Batı gibi yaptırım uygulayan bir örgüt değil; kararlarında “ülkelerin iç işlerine karışmama” vurgusu var. Bu nedenle toplantıdan “İran’a yaptırımlar kaldırılsın” gibi bir deklarasyon çıkması beklenemez. Ama Çin ve Rusya, İran’la ticareti artırma çağrısı yapabilir. Ayrıca “Yerel para birimleriyle ticaret” İran’ın yaptırımlar karşısında nefes almasını sağlayacak çok önemli bir gündem maddesi olacaktır. Sonuç olarak İran gaz ve petrolünü ŞİÖ üyelerine daha rahat satma zemini bulabilir. Dolar dışında ödeme sistemleri, İran’ın SWIFT kısıtlamalarına alternatif yaratır. Ama belki en önemlisi Dünya basınında yalnızlaştırılmış görünen İran, 9 üyeli dev bir blokta oturuyor olacak. Bu da psikolojik/diplomatik bir destek anlamına gelecektir.

Kanaatimce ŞİO zirvesi, Trump’ın gümrük tarifeleri konusundaki saldırgan politikasına karşı bir refleks, karşı duruş olarak şekillenen yeni bir Dünya düzeninin ilk işaretlerinden biri olacaktır. Sonuç bildirgesinde bu işaretler açıkça belirtilmeyebilir ama satır aralarını dikkatli okumak yararlı olacaktır. Bu iddiamı küresel bir arka plan okumasıyla desteklemek isterim; şimdi: Soğuk Savaş’ın bitişiyle (1991), ABD kendisini tek süper güç olarak buldu; NATO genişledi, dolar küresel finansın tek hâkimi oldu, IMF ve Dünya Bankası kalkınma politikalarını yönlendirdi, ABD’nin askeri müdahaleleri (Irak, Afganistan) tartışmasız bir hegemonya sergiledi. Bu “tek kutuplu düzen”, Batı merkezli kurumlar (NATO, G7, AB, IMF) etrafında şekillendi. Öte yandan Çin, ekonomik dev haline gelip ABD ile ticaret savaşlarına girdi. Rusya, Ukrayna savaşıyla Batı karşısında ipleri atma noktasına geldi. Hindistan, İran ve Orta Asya ülkeleri Batı’ya bağımlılığı azaltma isteği taşıyor. Yani Asya’da geniş bir coğrafya, “ABD’nin tek taraflı yaptırımlarına, müdahalelerine, finansal tahakkümüne karşı” alternatif düzen arayışında.

Bütün bu gelişmeler ışığında Tianjin’deki ŞİÖ zirvesi, tam da bu “iki kutuplu dünya” arayışının erken işareti olarak okunmalıdır. Zirve gündeminde yerel para kullanımı, kalkınma bankası, enerji ürünleri ticareti, tedarik zincirleri, sadece terör ve uyuşturucu ticaretine karşı bile olsa güvenlik birimlerinin koordinasyon girişimleri bulunuyor. Bu haliyle zirveyi, Batı kurumlarının alanına alternatif bir kurumsallık inşa etme çabası olarak okumak yanlış olmayacaktır. ŞİÖ’nün büyümesi, ABD tarafından domine edilen ve Avrupa ülkelerine dayatılan “tek kutupluluğun” karşısına askeri, ekonomik ve kültürel boyutta bir “yeni kutup” inşa edilmeye başladığını gösteriyor olabilir. Elbette bütün bu olası gelişmeler tüm dünyada güç dengelerini alt üst edecek, küresel dev şirketler ise bu senaryoda yeni yollar arayacak hatta bu süreci manipüle etmeye çalışacaklardır. Çünkü devletler jeopolitik bloklar kurarken, teknoloji, enerji ve finans alanındaki küresel şirketler kendilerini bu fay hatlarının üzerinde, ulus devletlerin çıkarlarından bağımsız bir noktada konumlandırmaya çalışacaklardır. Dev şirketler ellerindeki yapay zeka araçlarını çok etkili bir şekilde kullanarak yeni düzenin nasıl şekilleneceğini belirleyeceklerdir. Bu da başka bir yazının konusu olsun…

DİPNOTLAR

^[i]Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) (İngilizce: Shanghai Cooperation Organisation, SCO)

^[ii] Türkiye ŞİÖ örgütünün diyalog ortağıdır. T.C Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın da genişletilmiş toplantıda “onur konuğu” sıfatıyla bir konuşma yapacağı kesinleşti.

^[iii] Bağımsız gözlemciler katılan on üye ülkeden dördünün nükleer silaha sahip olduğuna dikkat çekiyorlar.

KAYNAKLAR VE EK OKUMALAR

Doğan Alpaslan Demir sitesinden daha fazla şey keşfedin

Son gönderilerin e-postanıza gönderilmesi için abone olun.