Rusya Devlet Başkanı Putin’in “COVID-19 aşısını bulduk, yakında üretime ve uygulamaya geçiyoruz” şeklindeki açıklaması gündemin ilk sıralarına yerleşmiş görünüyor. Önce bir sorum olacak! Neden bir aşının bulunuşuna dair açıklamayı bir devlet başkanı yapar? O ülkede aşıyla ilgili çalışmaları yürüten departmandan bir bilim insanının bu açıklamayı yapması daha doğru olmaz mıydı? 

Şimdilik Putin’i bir kenara koyalım; sizlere tıp tarihinin kara lekesi olarak bilinen bir olayı anlatacağım. 1957 yılı Almanya’sındayız; Grünenthal adlı bir ilaç firması piyasa adı Contergan, etken maddesi thalidomid olan bir ilacı piyasaya sürüyor.  İlacın prospektüsünde reçetesiz olarak satın alınabileceği, özellikle hamilelerde uyku bozukluklarını, psikolojik gerilimi ve sabah bulantılarını geçireceği yazıyor. İlaç 46 ülkede ruhsat alıyor, en çok kullanıldığı ülke ise Almanya. İlaç piyasaya çıktıktan 2 yıl sonra kolları ve bacakları olmayan, tıpta fokomeli adı verilen bebekler doğmaya başlıyor. Lafı uzatmaya gerek yok, yapılan araştırmalar bu ilacın gebelerde kullanımının fokomeliye sebep olduğunu gösteriyor. İlacın yeterli testler yapılmadan piyasaya sürüldüğü anlaşılıyor. Kesin sayı bilinmiyor, thalidomid kullanımına bağlı olarak 90.000 kadar düşük olduğu, fokomeliyle doğan çocukların sayısının 10.000 kadar olduğu sanılıyor. İşitme ve görme kaybıyla doğan bebekler de olduğu bildirilmiş.  Almanya’da yaşları 60 civarında olan ve bu ilaca maruz kalan yaklaşık 2500 kişi yaşıyor. Onların yaşam dramları, verdikleri hukuk mücadelesi inanılması güç anekdotlarla dolu. 

Fokomeli hastalığı ABD’de görülmüyor. Çünkü o yıllarda FDA^[i] görevlisi olan bir bilim kadını olan Dr. Frances Oldham Kelsey, üzerindeki tüm baskıya rağmen ilacın ABD’de ruhsatlandırılmasına onay vermiyor. Hikâye çarpıcı; Amerikan ilaç firması Merrel, Eylül 1960’da bu ilacı Kevadon ismi ile piyasaya sürmek üzere Amerikan İlaç ve Gıda Dairesi’ne (FDA) başvurmuş. Bu başvuru dosyası, rutin bir başvuru olarak ve Avrupa’da kullanıldığı için bir an önce onaylanması beklentisi ile daha önce Güney Dakota’da aile hekimi olarak çalışan ve yakın bir zamanda FDA’ da yeni ilaçlara lisans veren birimde raportör olarak çalışmaya başlayan ve o zaman 46 yaşında olan Dr. Frances Oldham Kelsey’in önüne gelmiş. Dr. Kelsey, Merrel firmasından özellikle ilaçla ilgili toksisite, dayanıklılık ve saflık konularında ek bilgiler istemiş. Bu yazışma ile Kelsey ile Merrel arasında bir mücadele başlamış. Merrel firması bilgi verdikçe Dr. Kelsey daha çok veri istemiş ve sonunda Merrel yetkilileri Dr.Kelsey’i amirlerine şikayet ederek kendilerine gereksiz bürokratik engeller çıkarıldığını söylemişler. Dr. Kelsey’in itirazları sürerken 1961 yılında İngiliz Tıp Dergisi’nde (BMJ) bir hekimin Talidomid’in bebeklerde kol ve bacak gelişimini bozduğunu belirten bir mektubu yayınlanmış. Dr. Frances Oldham Kelsey’in mücadelesi ABD’de binlerce fokomelili çocuğun doğmasına engel olmuş; Kelsey dönemin ABD Başkanı Kennedy tarafından ödüllendirilmiş, kendi ülkesi Kanada’da ise milli kahraman ilan edilmiştir. Thalidomid olayı, bir insanın dünyayı değiştirebileceğine, daha çok kazanma hırsının ise dünyayı nasıl olup da bir felaketin eşiğine getirebileceğinin çok çarpıcı bir örneğidir^[ii]. 

Dünya Sağlık Örgütü’nün 10 Ağustos 2020 tarihli açıklaması^[iii] aşı çalışmaları yürüten ilaç firmalarını ve bu çalışmaların hangi fazda (aşamada) olduklarını bildirmektedir. Bu konudaki tabloyu aşağıda sunuyorum. Dünyada aşı çalışmalarının en önemli aşaması olan üçüncü fazda olan yalnızca 6 ilaç firması bulunmaktadır. Bunun dışındaki açıklamalar için dilimizde güzel bir söz bulunuyor: Şeyhin kerameti kendinden menkuldür.

Putin’in yaptığı açıklamanın hangi  siyasi/ekonomik saiklerle yapıldığını bilmiyorum, açıkçası bilmek de istemiyorum ama az çok tahmin edebiliyorum. Aşı konusunda ülkemizde de bu benzeri açıklamalar yapıldığını görüyoruz. ABD Başkanı Trump ise aşıyı bulduklarını aylar önce basına açıklamış ama tıbbi danışmanı Dr. Anthony Fauci, Trump’ın ardından kürsüye gelerek aşı çalışmalarının devam ettiğini ve yakın zamanda bir sonuç alınmasını beklemediklerini söylemiştir.

Bilimin işaret ettiği yol açıktır: Bir aşının insanlar üzerinde yaygın olarak kullanılabilmesi için ciddiyetle uyulması gereken prosedürler bulunmaktadır. Bu prosedürler sıradan bürokratik işlemler değil, insan sağlığını korumak için bilim insanlarının onlarca yılda geliştirdikleri bilimsel aşamalardan oluşur. Özcesi, bilim insanları kürsüye çıkıp “aşı bulduk” açıklaması yapmazlar. Yaptıkları açıklamaları sosyal medyada veya basınla paylaşmak yerine tüm şeffaflığı ile bilim kurumlarının önüne getirirler. Bilim insanları kılı kırk yararak bulunan ilacın/aşının insanlar üzerindeki etkisini tartışırlar ve ilacın dünya çapında üretilmesine onay verirler. 

Son sözüm odur ki “at kafadan bilgi yarışması” misali işkembeden sallayanlar ister siyasetçi isterse de bilim insanı kisvesindeki şarlatanlar olsun; gülüp geçin, onların yolları yol, gidişleri gidiş değil…   Bitti. 

 DİPNOTLAR

^[i] FDA: ABD Sağlık Bakanlığı’na bağlı; gıda, diyet eklentileri, ilaç, biyolojik medikal ürünler, kan ürünleri, medikal araçlar, radyasyon yayan aletler, veteriner aletleri ve kozmetiklerden sorumlu bürosudur. FDA kısaltmasının açılımı U.S. Food and Drug Administration olup, Türkçe “Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi” olarak ifade edilebilir. (Wikipedi)

^[ii] Ülkemiz de Talidomid faciasından etkilenmeyen ülkeler arasındadır. Bunun sebebi Ankara Üniversitesi Farmakoloji Profesörü Şükrü Kaymakçalan’ın toksisite çalışmalarını yeterli bulmaması ve buna bağlı olarak ilacın ruhsat alamamasının rolü olmuştur. Yine aynı dönemde Prof. Dr. Süreyya Tahsin Aygün’ün bu ilacın tavuk embriyosu üzerinde teratojenik etkisini Sağlık Bakanlığı’na bildirdiği bilinmektedir.

^[iii] https://www.who.int/publications/m/item/draft-landscape-of-covid-19-candidate-vaccines

KAYNAKLAR

1. https://helix.northwestern.edu/article/thalidomide-tragedy-lessons-drug-safety-and-regulation
2. https://www.who.int/publications/m/item/draft-landscape-of-covid-19-candidate-vaccines
3. https://www.sciencedaily.com/releases/2018/08/180801131524.htm
4. Şükrü Hatun, Talidomid faciasını önleyen Dr. Frances Oldham Kelsey’in ardından…, T24 İnternet gazetesi, 10 Ağustos 2015.
5. Günseli Bayram, Thalidomide ve moleküler mekanizması, Evrensel Gazetesi, 5 Ağustos 2018. 
6. https://tr.wikipedia.org/wiki/FDA
7. Çağhan Kızıl, 11 Ağustos 2020, Twitter.
8. Engin Özer, Tıp Tarihinin En Kara Lekesi: Thalidomide Faciası, Listelist internet portalı, 26 Ağustos 2014. 
9. https://tr.wikipedia.org/wiki/Frances_Oldham_Kelsey
10. https://cfmedicine.nlm.nih.gov/physicians/biography_182.html
11. https://www.fda.gov/media/86286/download